Wat is ons bewustzijn? En waar kom het vandaan? Hoe is het ontstaan? Zijn wij mensen uniek of hebben andere wezens ook een bewustzijn? Vragen die mij al heel lang fascineren. Hoe meer ik erover nadenkt, hoe meer vragen ik heb. Vanaf welke leeftijd ben je je bewust van jezelf?  Waar resideert ons bewustzijn? Hoe kunnen we over onze innerlijke beleving met andere van gedachten wisselen? Maar ik ben vooral geïnteresseerd naar de vraag waar ons bewustzijn vandaan komt. Hoe is het ontstaan? En wanneer? En is het toevallig dat verhalen vertellen daar zo’n vooraanstaande rol bij speelt?

Bewustzijn is een complex begrip; er bestaan veel verschillende definities die elkaar soms overlappen. Vaak inclusief emotioneel beladen begrippen als geest, ziel en psyche (zie Wikipedia). De definitie die mij interesseert is van de filosoof David Chalmers (1995): “why there is something it is like to entertain a mental image, or to experience an emotion“. Jet zou dit kunnen vertalen als “hoe het is dat we een mentaal beeld kunnen beschouwen of een emotie ervaren”. Dus niet dat je je bewust bent van de splinter in je vinger en de pijn daarvan. Maar dat je je er bewust van bent dat je pijn ervaart en dat jij daar iets mee (aan) kunt doen. En dat je ook de mentale toestanden van anderen kunt beschouwen. En dat je jouw bewust-zijn kunt delen met anderen en er zelf over kunt redeneren.

Het gaat mij om de manier waarop wij mensen bewust met elkaar en de wereld om ons heen (en met onszelf!) omgaan; om hoe wij daarover redeneren; acties opstellen en in ons volle bewustzijn uitvoeren. Dit bewustzijn speelt een belangrijke rol in onze cultuur: dat wat de mensen voortbrengen en overdragen (Wikipedia) en wordt in de wetenschap meestal voorgesteld als Theory-of-Mind (ToM) bestaande uit mindreading (begrip van de doelen, intenties en wensen (desires) van anderen) en meta-cognition (onze eigen mentale toestanden waarnemen).

Het grappige is dat we eigenlijk al weten wanneer dit bewustzijn is ontstaan. Antropologen spreken van het ontstaan van moderniteit of complexiteit, de schrijver Yuval Noah Harari heeft het in zijn boek Sapiens over de Cognitieve Revolutie: het startpunt van de menselijke cultuur waarmee Homo Sapiens zich over de hele wereld heeft verspreid en de natuur aan zich heeft onderworpen. Het begin daarvan vinden we in Afrika in specifieke artefacten vanaf 100.00 jaar geleden (100K BP). Een samenhangend pakket aan nieuwe technologieën die een veel grotere verbeeldingskracht veronderstellen dan de eerdere technologie. Die een veel betere manier van het overdragen van ideeën en ervaringen verondersteld. Het begin van een sindsdien onstuitbare ontwikkelingsgang van de soort Homo Sapiens die Harari beknopt en helder beschrijft en die het feitelijke begin inluidt van wat we geschiedenis noemen, van de ontwikkeling van onze soort met een snelheid van ontwikkeling en verandering die tot dan toe in de wereld (en het heelal?) ongekend is. Zie hiervoor dit stuk.

En het is mijn vaste overtuiging dat de motor van deze revolutie en de ontwikkelgang van Homo Sapiens sinds de cognitieve revolutie het vertellen van VERHALEN is. Waarschijnlijk gebruiken we al lange tijd woorden. Échte woorden, niet alleen de kreten waarmee apen en mensapen soortgenoten waarschuwen. Maar woorden die naar iets verwijzen en die naar elkaar kunnen verwijzen. Spraak en niet zozeer taal (lezen en schrijven doen we pas zo’n 2% van de tijd dat onze soort bestaat) waarmee we ervaringen en ideeën met elkaar konden delen. Ik heb het niet over taal maar over spreken. Lezen en schrijven zijn een recente uitvinding. Ik heb het over een oude taal, losse woorden die werden uitgesproken om naar dingen of acties te verwijzen. Waarmee je de kans om je genen door te geven verhoogt. De taal die chimpansees kunnen (aan)leren waarin woorden in (korte) zinnen worden gecombineerd om simpele (oorzaak en gevolg) redeneringen te delen, om een gemoedstoestand te delen of instructies te geven of te ontvangen. Dat helpt bij het maken van werktuigen of bij het verzamelen van voedsel en mensen hebben dit misschien wel honderdduizenden jaren gedaan. Maar die taal heeft niet de kracht die verhalen hebben om het geheugen aan te vullen en uit te breiden over een hele gemeenschap. Heeft niet de vernuftigheid om een meester steenhouwer een ingewikkelde techniek uit te laten leggen. Om de reiziger een krachtige bezwering te laten uitspreken. Geeft niet de sociale binding die een rondtrekkende groep nodig heeft om de natuurlijke en menselijke gevaren te weerstaan.

Daar heb je verhalen voor nodig met een kop en een staart, een aandacht trekkend begin en een (moralistische) levensles als uitkomst. Met een spanningsboog zodat de toehoorders onderweg niet hun interesse verliezen maar van begin tot eind geboeid blijven luisteren. Dramatische verhalen als mechanisme van de reproductie van culturen en als bron van kennis en ervaring. En van vermaak; want een verhaal moet je aandacht trekken om impact te hebben. Ook in de steentijd kon de boog niet altijd gespannen blijven!

Voordat ik verder ga wil ik eerst twee belangrijke begrippen definiëren: Bewustzijn en Memes. Daarna schets ik mijn idee hoe het zo ver heeft kunnen komen. Als je meer over de achtergrond hiervan wil weten dan kun je afzonderlijke stukken raadplegen; ik wil mijn ideeën op goede wetenschap baseren maar die wil ik afzonderlijk bespreken om zo mijn eigen verhaal zo kort en bondig als mogelijk te houden.

© Copyright 2020, Wil Spronck